Det nasjonale spørsmålet

Denne teksten av Josef Stalin er henta fra artikkel samlinga “Marxismen og det nasjonale og koloniale spørsmålet” utgitt på norsk av Forlaget Oktober, 1978.

DET NASJONALE SPØRSMÅLET

Utdrag frå ei førelesingsrekkje, «Om grunnlaget for leninismen», ved Sverlov-universitetet, april 1920

Frå dette emnet tek eg to hovudspørsmål:

a) framstillinga av spørsmålet,

b) frigjeringsrørsla til dei underkua folka og den proletariske revolusjonen.

1. Framstillinga av spørsmålet. Dei to siste tiåra har det nasjonale spørsmålet gått gjennom fleire svært viktige endringar. Det nasjonale spørsmålet i perioden til Den andre internasjonalen og det nasjonale spørsmålet i leninismen sin periode er langt frå same tingen. Dei skil seg djupt frå kvarandre, ikkje berre i omfang, men og når det gjeld den indre karakteren dei har.

Før var det nasjonale spørsmålet til vanleg avgrensa til ein trong krins spørsmål som fyrst og fremst galdt dei «siviliserte» nasjonalitetane. Irane, ungararane, polakkane, finnane, serberane og fleire andre europeiske nasjonalitetar – det var krinsen av ikkje-likestilte folk med ein lagnad som leiarane for Den andre internasjonalen interesserte seg for. Dei snes og hundretals millionar asiatiske og afrikanske menneske som lid under nasjonal underkuing i den villaste og råaste forma, låg til vanleg utanfor synsfeltet deira. Dei kvidde seg for å setja kvit og svart, «sivilisert» og «usivilisert», på same planet. To eller tre meiningslause lunkne fråsegner – som omhyggjeleg gjekk utanom spørsmålet om å frigjera koloniane – det var alt leiarane for Den andre internasjonalen kunne skryta av. No kan vi seia at denne doble og halvhjarta haldninga andsynes det nasjonale spørsmålet har nådd slutten. Leninismen avdekte denne skrikande samsvarsmangelen, braut ned muren mellom kvite og svarte, mellom europearar og asiatar, mellom dei «siviliserte» og dei «usiviliserte» trælane under Imperialismen, og knytte slik det nasjonale spørsmålet til spørsmålet om koloniane. Med det vart det nasjonale spørsmålet gjort om frå eit særskilt og indre statsproblem til eit alment og internasjonalt problem, til eit verdsproblem som gjeld å frigjera dei underkua folka i dei usjølvstendige landa og koloniane frå åket til imperialismen.

Før vart prinsippet om sjølvråde for nasjonane til vanleg mistolka, og ikkje sjeldan vart det snevra inn til tanken om nasjonane sin rett til autonomi. Visse leiarar frå Den andre internasjonalen gjekk til og med så langt at dei vende sjølvråderetten om til rett til kultur-autonomi, dvs. at underkua nasjonar skulle ha rett til å ha sine eigne kulturinstitusjonar, medan all politisk makt framleis skulle liggja i hendene på herskamasjonen. Som fylgje av det stod tanken om sjølvråde i fare for å verta gjort om frå ein reiskap for å slåst mot anneksjonar, til ein reiskap for å rettferdiggjera dei. No kan vi sela at det har vorte klåra opp i denne forvirringa. Leninismen utvida omgrepet sjølvråde og tolka det som retten dei underkua folka i dei usjølvstendige landa og koloniane har til å riva seg heilt laus, som retten nasjonane har til å vera til som sjølvstendige statar. Dette stengde for høvet til å rettferdiggjera anneksjonar ved å tolka sjølvråderetten som retten til autonomi. Slik vart prinsippet om sjølvråde sjølv gjort om frå ein reiskap til å narra massane med, som det avgjort var i hendene på sosialsjåvinistane under den Imperialistiske krigen, til ein reiskap til å avsløra alle imperialistiske voner og sjåvinistiske manipuleringar med, til ein reiskap til å fostra massane politisk i internasjonalismen si ånd.

Før vart spørsmålet om dei underkua nasjonane til vanleg sett på som eit reint juridisk problem. Høgtidsame kunngjeringar om «nasjonal likerett», tallause fråsegner om «likskap mellom nasjonane» – det var dei ståande vendingane til partia i Den andre internasjonalen. Dei glatta over at «likskapen mellom nasjonane» under imperialismen – der ei gruppe nasjonar (elt mindretal) lever av å utbytta ei anna gruppe nasjonar – er reinhekla hån mot dei underkua nasjonane. No kan vi seia at dette borgarleg-juridiske synspunktet på det nasjonale spørsmålet er blitt avslørt. Leninismen fekk det nasjonale spørsmålet ned frå himmelhøgdene med høgtflygande kunngjeringar og ned på jorda, og sa ifrå om at utsegner om «likskapen mellom nasjonane» er meiningslause og falske, dersom dei ikkje vert fylgde opp av beinveges støtte frå dei proletariske partia til frigjeringsstriden som dei underkua nasjonane fører. På denne måten vart spørsmålet om dei underkua nasjonane eit spørsmål om å stø dei underkua nasjonane, om å gje verkeleg og varig hjelp til dei i striden dei fører mot imperialismen for verkeleg likskap mellom nasjonane og for det sjølvstendige tilværet sitt som statar.

Før vart det nasjonale spørsmålet sett frå ein reformistisk synsstad, som eit sjølvstendig spørsmål som ikkje har noko samband med det allmenne spørsmålet om makta til kapitalen, om å styrta imperialismen, om den proletariske revolusjonen. Ein gjekk stillteiande ut frå at proletariatet i Europa kunne sigra utan nokon beinveges allianse med frigjeringsrørsla i koloniane, at det nasjonal-koloniale spørsmålet kunne løysast fred og ro, «på eiga hand», til sides for hovudvegen for den proletariske revolusjonen, utan revolusjonær strid mot imperialismen. No kan vi seia at dette anti-revolusjonære synspunktet er avslørt. Leninismen har synt, og den imperialistiske krigen og revolusjonen i Russland har stadfest, at det nasjonale spørsmålet berre let seg løysa i samband med og på grunnlag av den proletariske revolusjonen, og at sigers vegen for revolusjonen i vest går gjennom den revolusjonære alliansen med frigjeringsrørsla i koloniane og dei usjølvstendige landa mot imperialismen. Det nasjonale spørsmålet er ein del av det allmenne spørsmålet om den proletariske revolusjonen, ein del av spørsmålet om proletariatets diktatur.

Spørsmålet står som fylgjer: Er dei revolusjonære potensiala som ligg løynde i den revolusjonære frigjeringsrørsla i dei underkua nasjonane alt uttømde eller ikkje? Og om ikkje, finst det noka von, noko grunnlag for å nytta desse potensiala i den proletariske revolusjonen, for å forma dei usjølvstendige landa og kolonilanda om frå ein reserve for det imperialistiske borgarskapet til ein reserve for det revolusjonære proletariatet, til ein alliert for desse siste?

Leninismen svarar ja på dette spørsmålet, dvs. han kjennest ved at det finst revolusjonære evner i den nasjonale frigjeringsrørsla til dei underkua nasjonane, og at det er råd å bruka desse evnene til å styrta den sams fienden, til å styrta imperialismen. Mekanikken i utviklinga av imperialismen, den imperialistiske krigen og revolusjonen i Russland stadfeste heilt ut slutningane til leninismen i denne saka.

Difor er det naudsynt for proletariatet i «herre»-nasjonane å stø – stø målmedvite og aktivt – den nasjonale frigjeringsrørsla til dei underkua og usjølvstendige folka.

Dette vil sjølvsagt ikkje seia at proletariatet må stø alle nasjonale rørsler, over alt og alltid, i kvart konkret einskilt tilfelle. Det vil seia at ein må gje støtte til slike nasjonale rørsler som verkar til å svekkja, til å styrta imperialismen, og ikkje til dei som verkar til å styrkja og taka vare på han. Det finst tilfelle der dei nasjonale rørslene i visse underkua land støyter saman med interessene til den proletariske rørsla. I slike tilfelle er støtte sjølvsagt ikkje på tale. Spørsmålet om rettane til nasjonane er ikkje eit isolert, sjølvtilstrekkjeleg spørsmål. Det er ein del av det allmenne problemet med den proletariske revolusjonen, underordna heilskapen, og ein må tenkja over det frå heilskapen sin synsstad. I atten-førtiåra støtta Marx den nasjonale rørsla til polakkane og ungararane og var mot den nasjonale rørsla til tsjekkarane og sør-slavarane. Kvifor? Av di både tsjekkarane og sør-slavarane den gongen var «reaksjonære folk», «russiske utpostar» i Europa, utpostar for eineveldet, medan polakkane og ungararane var «revolusjonære folk» som slost mot eineveldet. For å stø den nasjonale rørsla til tsjekkarane og sør-slavarane den gongen var jamgodt med omveges støtte til tsarismen, den farlegaste fienden til den revolusjonære rørsla i Europa.

«Dei ulike krava demokratiet stiller», skriv Lenin, «irekna sjølvråde, er ikkje eit absolutt krav, men ein liten del av den allmenne demokratiske (no: allmenne sosialistiske) verdsrørsla. I einskilde konkrete saker kan delen koma til å motseia heilskapen. Om han så gjer, må han verta forkasta.» (Sjå Lenin, «Oppsummering av diskusjonen om sjølvråde», (1916), Samla verk, eng. utg., band 22, s. 341.)

Dette er stillinga når det gjeld spørsmålet om særskilde nasjonale rørsler, om det skulle vera slik at desse rørslene har ein reaksjonær karakter. Dette gjeld sjølvsagt om dei vert vurderte ikkje frå ein formell synsstad, ikkje sett ut frå abstrakte rettar, men konkret, frå synsstaden til interessene til den revolusjonære rørsla.

Det same må ein seia om det revolusjonære innhaldet i nasjonale rørsler allment. Det utan tvil revolusjonære innhaldet i det enorme fleirtalet av nasjonale rørsler er like relativt og særeige som det at visse særskilde nasjonale rørsler kan ha eit reaksjonært innhald. Det revolusjonære innhaldet i ei nasjonal rørsle under vilkåra med imperialistisk underkuing, føreset ikkje naudsynlegvis at det er proletariske element i rørsla, at det finst eit revolusjonært eller republikansk program for rørsla eller at rørsla har eit demokratisk grunnlag. Den striden som emiren av Afghanistan fører for sjølvstende for Afghanistan, er objektivt ein revolusjonær strid, trass i dei monarkistiske synsmåtane til emiren og fylgjesveinane hans, for han veikjer, oppløyser og undergrev imperialismen. Men den striden som slike «halslause» demokratar og «sosialistar», «revolusjonære» og republikanarar som t.d. Kerenski og Tsereteli, Renaudel og Scheidemann, Tsjemov og Dan, Henderson og Clynes førte under den imperialistiske krigen, var ein reaksjonær strid, for resultatet av han var at imperialismen vart skjønmåla og styrkt, at han sigra. Av same grunnen er den striden som dei egyptiske kjøpmennene og borgarlege intellektuelle fører for sjølvstende for Egypt objektivt ein revolusjonær strid, trass i at leiarane for den egyptiske nasjonale rørsla har borgarleg opphav og kallar seg borgarar, trass i at dei er mot sosialismen. Men den striden som den britiske «arbeidar» regjeringa fører for å halda Egypt i ei usjølvstendig stilling, er av dei same grunnane ein reaksjonær strid, trass i at medlemene den regjeringa har opphav i proletariatet og kallar seg proletarar, trass i at dei er «for» sosialismen. Ein treng ikkje nemna dei nasjonale rørslene i andre, større koloniland og usjølvstendige land, som Kina og India. Kvart steg dei tek på vegen mot frigjering er eit damphammarslag mot imperialismen, sjølv om det går mot krava til det formelle demokratiet, dvs. at det utan tvil er eit revolusjonært steg.

Lenin hadde rett då han sa at den nasjonale rørsla i dei underkua landa ikkje må verta vurderte sett ut frå det formelle demokratiet, men sett ut frå dei røynlege resultata slik dei kjem fram i hovudrekneskapen for striden mot imperialismen. Det vil seia at ein må sjå ho «ikkje isolert, men i verdsmålestokk» (sjå Lenin, «Oppsummering av diskusjonen om sjølvråde», (1916), Samla verk, eng. utg., band 22.)

2) Frigjeringsrørsla til dei underkua folka og den proletariske revolusjonen. Når leninismen løyser det nasjonale spørsmålet, går han ut frå desse tesane:

a) Verda er delt i to læger: lægeret til ein handfull siviliserte nasjonar som har finanskapital og utbyttar det enorme fleirtalet av folkesetnaden på jordkloten, og lægeret til dei underkua og utbytta folka i koloniane og dei usjølvstendige landa som er dette fleirtalet.

b) Koloniane og dei usjølvstendige landa, som er underkua og utbytta av finanskapitalen, er ein enorm reserve og ei særs viktig styrkekjelde for imperialismen.

c) Den revolusjonære striden dei underkua folka i dei usjølvstendige landa og koloniane fører mot imperialismen, er den einaste vegen som fører til at dei vert frigjorde frå underkuing og utbytting.

d) Dei viktigaste koloniane og usjølvstendige landa har alt teke vegen til den nasjonale frigjeringsrørsla, noko som ikkje kan føra til anna enn krise for verdskapitalismen.

e) Interessene til den proletariske rørsla i dei utvikla landa og den nasjonale frigjeringsrørsla i koloniane oppmodar til at desse to formene for revolusjonær rørsle går saman i ein sams front mot den sams fienden, mot imperialismen.

f) Siger for arbeidarklassen i dei utvikla landa og frigjering av dei underkua folka frå åket til imperialismen, er umogleg utan at ein sams revolusjonær front vert skipa og grunnfesta.

g) Det er uråd å skipa ein sams revolusjonær front om ikkje proletariatet i underkuarnasjonane yter beinveges og fastrådd støtte til frigjeringsrørsla til del underkua folka, mot imperialismen til deira «eige land», for «ingen nasjon kan vera fri om han underkuar andre nasjonar» (Engels).

h) Denne støtta vil seia at slagordet om nasjonane sin rett til lausriving, til sjølvstendig tilvære som statar vert hevda, verja og sett ut i livet.

i) Om dette slagordet ikkje vert sett ut i livet, kan ikkje sameininga og samarbeidet mellom nasjonane innanfor eit einaste økonomisk verdssystem verta til røyndom, og det er det materielle grunnlaget for at verdssosialismen skal sigra.

j) Denne sameininga kan berre vera friviljug, og stiga fram på grunnlag av innbyrdes tiltru og brorskaplege tilhøve mellom folka.

Difor har det nasjonale spørsmålet to sider, to tendensar: tendensen til politisk frigjering frå lekkjene til imperialismen og til å skipa ein sjølvstendig nasjonalstat ein tendens som oppstod som fylgje av den imperialistiske underkuinga og den koloniale utbyttinga, og tendensen til nærare økonomiske tilhøve mellom nasjonane, som steig fram som resultat av at det vart skipa ein verdsmarknad og eit økonomisk verdssystem.

«Kapitalismen under utvikling», seier Lenin, «kjenner to historiske tendensar det nasjonale spørsmålet. For det fyrste: nasjonalt liv og nasjonale rørsler vaknar, strid mot all nasjonal underkuing, nasjonalstatar vert skapte. For den andre: all slags samkvem mellom nasjonane utviklar seg og går fortare, dei nasjonale grensene bryt saman, det vert skapt ei internasjonal sameining av kapitalen, av det økonomiske livet i det heile, av politikken, vitskapen osb.

Båe tendensane er ein verdsfemnande lov i kapitalismen. Den fyrste dominerer i byijinga av utviklinga hans, den andre kjennmerkjer den mogne kapitalismen som går mot omskiping til eit sosialistisk samfunn» (Sjå Lenin, «Kritiske merknader til det nasjonale spørsmålet», (1913), Samla verk, eng. utg., band 20, s. 27).

For imperialismen står desse to tendensane for uforsonlege motseiingar, av di imperialismen ikkje kan vera til utan å utbytta koloniar og halda dei innanfor ramma av det «samanhengande heilet» med tvang, av di imperialismen berre kan føra nasjonar i hop ved hjelp av anneksjonar og kolonierobringar. Utan dette er imperialismen allment sett utenkjeleg.

For kommunismen er desse tendensane tvert om berre to sider av same sak – frigjeringssaka til dei underkua folka frå åket til imperialismen. For kommunismen veit at å sameina folk i eit einaste økonomisk verdssystem berre er mogleg på grunnlag av innbyrdes tiltru og friviljug samtykke, og at vegen til å skipa ei friviljug samanslutning av folk går gjennom å skilja koloniane frå det «heilskaplege» imperialistiske «heilet», gjennom å omforma koloniane til sjølvstendige statar.

Difor er det naudsynt med sta, varig og målmedviten strid mot herrenasjons-sjåvinismen til «sosialistane» i herskamasjonane (Storbritannia, Frankrike, Amerika, Italia, Japan osb.) som ikkje vil slåst mot dei imperialistiske regjeringane sine, som ikkje vil stø striden dei underkua folka i «deira» koloniar fører for å verta fri for underkuing og for å lausriva seg.

Utan slik strid kan ein ikkje tenkja seg noka oppfostring av arbeidarklassen i herskamasjonane i ei ånd av sann internasjonalisme, i ei ånd av nærare samband med dei slitande arbeidande massane i dei usjølvstendige landa og koloniane, l ei ånd av verkeleg førebuing til den proletariske revolusjonen. Revolusjonen ville ikkje ha sigra i Russland, og Koltsjak og Denikin ville ikkje ha vorte knuste, om ikkje det russiske proletariatet hadde hatt velvilje og støtte frå dei underkua folka i det som før var det russiske keisarriket. Men for å vinna velvilje og støtte frå desse folka måtte det fyrst av alt bryta banda frå den russiske imperialismen og fri desse folka frå åket med nasjonal underkuing.

Utan dette ville det vore uråd å grunnfesta sovjetmakta, å setja inn verkeleg internasjonalisme og å skapa den merknadsverde organisasjonen for samarbeid mellom folk som heiter Unionen av Sosialistiske Sovjetrepublikkar og som er det levande mønsteret på den framtidige samanslutninga av folk i eit einaste økonomisk verdssystem.

Difor er det naudsynt å slåst mot nasjonal isolasjonisme, trongsyn og fråstand hjå sosialistane i det underkua nasjonane, dei som ikkje vil heva seg over det nasjonale sneversynet sitt og som ikkje forstår sambandet mellom frigjeringsrørsla i deira eigne land og den proletariske rørsla i herskarlanda.

Utan slik strid er det uråd å tenkja seg at proletariatet i dei underkua nasjonane kan halda på ein sjølvstendig politikk og klassesolidariteten med proletariatet i herskarlanda striden for å styrta den sams fienden, i striden for å styrta imperialismen.

Utan slik strid ville internasjonalisme vera uråd.

På denne måten er det at del arbeidande massane i herrenasjonane og i dei underkua nasjonane må verta fostra i ånda til den revolusjonære internasjonalismen.

Dette seier Lenin om denne tosidige oppgåva til kommunismen for å oppseda arbeidarane i ånda til internasjonalismen:

«Kan slik oppseding… konkret vera den same i underkuande nasjonar og i små underkua nasjonar i annekterande nasjonar og annekterte nasjonar?

Sjølvsagt ikkje. Vegen til det eine målet – til fullstendig likskap, til svært nære tilhøve og etter det samanslåing av alle nasjonar – går opplagt frametter her etter ulike ruter i kvart konkret tilfelle. På same måten, kan vi seia, som vegen til eit punkt midt på ei viss side ligg til venstre frå ein kant og til høgre frå den motsette kanten. Om ein sosialdemokrat som høyrer til ein stor, underkuande, annekterande nasjon som allment sett går inn for samanslåing av nasjonane, ein einaste augneblink skulle gløyma at «hans» Nikolai II, «hans» Wilhelm, George, Poincaré osb. og er for samanslåing med små nasjonar (ved hjelp av anneksjonar) – Nikolai II er for ‘samanslåing’ med Galitsja, Wilhelm II er for ’samanslåing’ med Belgia osb. – ville ein slik sosialdemokrat vera ein låttleg doktrinær i teorien og ein hjelpesmann for imperialismen i praksis.

Hovudtyngda i den internasjonalistiske oppsedinga av arbeidarane i dei underkuande landa er nøydd til å leggjast på at dei går inn for og hevdar at underkua land har rett til å lausriva seg. Utan dette kan det ikkje finnast nokon internasjonalisme. Det er retten og skyldnaden vår å handsama alle sosialdemokratar frå underkuarland som let vera å driva slik propaganda som imperialistar og slynglar. Dette er eit absolutt krav, sjølv om sjansen for at lausriving skal verta mogleg og ’tenkjeleg’ før sosialismen vert innført, er ein av tusen…

På den andre sida må ein sosialdemokrat som høyrer til ein liten nasjon, understreka i agitasjonen sin det andre ordet i den allmenne vendinga vår: ‘friviljug sameining av nasjonar. Han kan utan å gjera vald på pliktane sine som internasjonalist anten vera for at nasjonen hans skal vera politisk sjølvstendig, eller at han vert teken med i grannestaten X, Y, Z osb. Men i alle høve må han slåst mot trongsynet til små nasjonar, mot isolasjonisme og avstand, han må slåst for sannkjenning av heilskapen og det allmenne, for at interessene til det særeigne vert underordna interessene til det allmenne.

Folk som ikkje har gått grundig inn på spørsmålet, trur at det er ei ‘motseiing’ i at sosialdemokratar frå underkuande nasjonar står på kravet om ’fridom til lausriving’, medan sosialdemokratar frå underkua nasjonar krev ‘fridom til sameining’. Men litt ettertanke vil syna dei at det ikkje er og ikkje kan vera nokon annan veg frå den rådande situasjonen til internasjonalisme og samanslåing av nasjonane, nokon annan veg til dette målet.» (Sjå Lenin, «Oppsummering av diskusjonen om sjølvråde» i Samla verk (1916). eng. utg., band 22, s. 346-7.)